To PiS jest ubecką wdową – refleksje na temat Pegasusa

Kilka godzin przed czwartkowymi wydarzeniami udzieliłem Radiu ZET wywiadu na temat Pegasusa. Chcę powtórzyć jego najważniejsze tezy, aby wybrzmiały:

1. Państwo, które nielegalnie inwigiluje swoich obywateli, chce uczynić z nich niewolników. Chce wtargnąć w ich prywatność, poznać ich intymność, marzenia, plany, wszystko po to, aby móc nimi manipulować. Prawo do prywatności jest najściślej związane z wolnością – kiedy ktoś wie o tobie wszystko, może zrobić z tobą wszystko. Może zmanipulować, zaszantażować, zniszczyć twoje plany i zabić twoje marzenia. Dlatego nielegalna, totalna inwigilacja jest narzędziem każdego totalitaryzmu.

2. Ludzie obecnej władzy nie mają pomysłu na czynienie dobra, więc rządzą przez czynienie zła. Przez nienawiść, napuszczanie ludzi na siebie, przez kłamliwą propagandę. Inwigilacja jest dla nich sposobem na rządzenie poprzez szukanie haków. Być może wynika to z wiary, że ludzie mogą robić rzeczy, których ta władza oczekuje, tylko ze strachu. Bo tak biednie mało jest rzeczy, które można dla tej władzy robić z przekonania.

3.  Wbrew propagandzie to PiS jest ubecką wdową. Ludzie kierujący PiS, ukształtowani w totalitarnym PRL-u, zostali wrzuceni w świat demokracji, którego nie rozumieją, zostali opuszczeni przez esbecką mentalność i brakuje im jej. Czują się w świecie demokratycznym samotni i bezradni bez metod SB, nie umieją w nim żyć, tolerując odmienność, wolność i prywatność. Dlatego przywracają do życia esbeckie metody, kupując system totalnej inwigilacji i wykorzystują go przeciwko własnym obywatelom. Duch PiS jest duchem komunistycznego prokuratora, duchem esbeka, duchem donosiciela, który jest przekonany, że ludzie są do szpiku kości źli, bo sam taki jest.

Ta władza jest moralnie skompromitowana. Żaden przyzwoity człowiek nie powinien na nią głosować. Jest w Polsce wiele partii – można sobie wybrać. Ale nie wolno wybierać ludzi, którzy, obdarzeni zaufaniem wyborców, zaatakowali swoich współobywateli. W takim państwie nie da się żyć.

Cały wywiad jest pod tym linkiem: https://player.radiozet.pl/Podcasty/Gosc-Radia-ZET-po-godz.-17/Prof.-Marcin-Matczak-o-Pegasusie-Panstwo-w-ktorym-zyjemy-staje-sie-panstwem-mafijnym?fbclid=IwAR3aZXXgE5GpJ7Ai2mXjV1LqNbToExYJR0bTvsCPAEdaX8Tn6KoOv_myNbw

Przewrotne życzenia noworoczne

🍾 Proponuję, aby inspiracją dla noworocznych życzeń byli dla nas politycy. Obyście w 2022 słuchali bliskich z taką uwagą, jak Pegasus słucha opozycji i niech oficer was podsłuchujący straci pracę za niefektywność, bo wasze sumienia będą czyste jak sumienie ministry Semeniuk! Niech wasze hasła do e-maila będą silniejsze niż te ministra Dworczyka, a wasza kreatywność w ich częstym zmienianiu dorówna tej, z jaką premier odpowiada na pytanie o cenę chleba!
 
🍾 Składajcie obietnice, że wszystko będzie dobrze, z łatwością Sasina, ale dotrzymujcie ich z wytrwałością, z jaką Ziobro zmienia remizy strażackie w lokalne centra walki z przestępczością! Pomagajcie przyjaciołom tak hojnie, jak minister Czarnek rozdaje punkty polskim czasopismom, ale mówcie im prawdę w twarz z odwagą, z jaką poseł Mularczyk żąda reparacji od Niemiec! Życzcie sobie uśmiechu szczerego jak uśmiech Suskiego i umysłu lotnego jak umysł kogoś innego!
 
🍾 W roku 2022 zachowajmy taki spokój ducha, kiedy wszystko wokół się wali, jaki odnalazł pod pierzyną 13 grudnia 1981 roku Jarosław Kaczyński. Życzmy sobie zaufania, jakie mają posłowie PiS, gdy składają in blanco podpisy pod projektami ustaw, i zdolności do przekucia każdej porażki w zwycięstwo, jak w przypadku 1:27. Czujmy się bezpiecznie, jak zwierzęta futerkowe otoczone opieką przez lewicę, a miłość, której będziemy doświadczać, niech będzie tak ślepa jak miłość prawicy do “żołnierzy wyklętych”.
 
🍾 Niech inspirują nas do życzeń także zreformowane przez PiS instytucje. Dotrzymujcie tajemnicy jak Maciej Nawacki, gdy bronił list do neo-KRS przed ujawnieniem, i lekceważcie hejt tak łatwo, jak Trybunał Konstytucyjny Julii Przyłębskiej lekceważy logikę. Miejcie w sobie jednocześnie skromność tejże Julii, która bez wahania mówi, że dodanie jej nazwiska do nazwy „TK” jest afrontem.
 
🍾 Życzmy sobie takiego kamuflażu w czynieniu dobra pod przykrywką zła, jaki miał prokurator Piotrowicz w PRL. A nade wszystko niech dana nam będzie choć część przekonania o swoim wewnętrznym i zewnętrznym pięknie, jakie posiada Krystyna Pawłowicz.
 
🍾 Niech przykładem świeci nam także prezydent. Miejcie zawsze szczęście spotkać na ulicy zwykłego człowieka, który pomoże wam podjąć właściwą decyzję, która niby powinna być oczywista w świetle waszego wykształcenia, ale jednak nie jest!
 
🍾 Zapominajcie o tym, co podłe, z taką łatwością, z jaką prezydent zapomina o PRL-owskiej karierze powoływanych przez siebie sędziów. Dostrzegajcie potencjał życzeniowy płynący z jego nazwiska: w tańcu i na meczu życzcie sobie beztroski Dudy-prezydenta, w rozwoju kariery strategii Dudy-szachisty, a tym, którzy noszą, wąsa przystrzyżonego jak wąs Dudy-związkowca. I bądźcie twardzi, gdy przyjdzie czas.
 
🍾 Niech nadzieją natchnie nas Telewizja Polska. We flircie życzmy sobie zalotnego spojrzenia Danuty Holeckiej i siły odpędzania złych duchów, jaką ma jej grymas. Miejmy podziw dla znajomości języków obcych, jaki TVP wyraża wobec Donalda Tuska. Tym, którzy tworzą fikcję, życzmy wyobraźni paskowego „Wiadomości”, tym, którzy szukają prawdy – determinacji i budżetu komisji smoleńskiej (ale innego efektu).
 
🍾 W życiu i w sporcie gnajmy za marzeniami nawet na inny kontynent, jak Paolo Sousa, ale nie traćmy zdrowego rozsądku Zbigniewa Bońka. Narciarzom na stoku życzmy rumieńca ministra Ziobry z najtrudniejszych konferencji prasowych i gogli tak nieprzenikliwych dla promieni UV jak okulary prokuratora Święczkowskiego.
 
🍾 Nam wszystkim trafień w totka, ile aut elektrycznych obiecanych, a pudeł, ile rzeczywiście wyprodukowanych! Poświęcenia w treningu równego temu, z jakim radna Szewczyk odpędzała ideologię LGBT „Bogurodzicą”! I oby wysokie mandaty omijały nas w 2022 tak jak Złota Piłka Lewandowskiego.
 
🍾 Powodzenia w finansach i dbaniu o siebie! Niech inwestycje wam rosną bardziej niż ceny gazu, a waga niknie w oczach jak zagraniczne inwestycje w Polsce! Nadziei i wiary, z jaką Adam Glapiński podchodzi do przyszłości złotego! Skrupulatności w liczeniu, jaką posiadł Janusz Piechociński, ale by ceny świń już nie spadały! I aby “Polski ład” nie wprowadził całkowitego bałaganu!
 
🍾 Najważniejsza jest rodzina, dlatego wujków i siostrzeńców jak z wykradzionych rządowych e-maili! Szczęścia w małżeństwie tyle, ile obiecanego bursztynu na Mierzei Wiślanej, a pecha tyle, ile rzeczywiście wykopanego. Wigoru jeszcze większego niż ten, z którym premier Kaczyński buduje Międzymorze!
 
🍾 Abyście umieli swoim partnerom przyznać się do błędu tak otwarcie, jak Kukiz gratulował prezydentowi za weto nad “lex TVN”, za którym sam głosował. Prawcie sobie komplementy tak kwieciste, jak odpowiedzi premiera w sprawie podsłuchów, i bądźcie odporni na stres jak on jest odporny na pytania uszczegóławiające.
 
🍾 Niech choroba was omija jak posłowie opozycji kluczowe głosowania, a gdy już was dopadnie, wracajcie do zdrowia z szybkością Jacka Kurskiego! Niech zwolennicy szczepień będą przekonujący jak kurator Nowak promująca „Dziady”, a celebryci zniechęcają do szczepień z takim skutkiem, jak ona zniechęciła do oglądania tego spektaklu!
 
🍾 Życzmy sobie, aby słowem roku 2022 nie były omikron, inflacja ani polexit. Aby gwiazdki na świątecznym plakacie kojarzyły się tylko ze światłem w ciemności i by solidarność z karpiem nie zagrażała polskiemu katolicyzmowi. I najważniejsze – abyśmy wszyscy na pytanie o pandemię mogli za rok odpowiadać, jak kardynał Dziwisz Piotrowi Kraśce.
 
Do siego roku!

Dwie wolności

Z okazji Dnia Niepodległości miał się odbyć w Poznaniu wielki koncert, na którym kilka osób miało wygłosić przesłanie. Koncert został odwołany z powodu nasilającej się pandemii. Poniżej przedstawiam treść mojego przesłania – o wolności.

Wszystkiego najlepszego z okazji 11 listopada!

🇵🇱Zapomnieliśmy, że są dwie wolności. Uczył nas tego Isaiah Berlin: jest wolność „od”: wolność od przymusu, wolność, która jest wielką przestrzenią, w której można robić to, czego dusza zapragnie. Ta wolność „od” to wolność naszych praw i swobód, które zabrał Polakom komunistyczny ustrój, a które odzyskaliśmy w 1989 roku. To wolność rynku, na którym można sprzedawać i kupować, co się chce, po cenach, jakie się ustali i jakie kupujący zaakceptuje. To
wolność, która pozwala ci wsiąść w samochód w Warszawie i bez kontroli granicznej dojechać do Atlantyku.

🇵🇱Ale jest jeszcze wolność „do”. To wolność, która jest rzeczywistą zdolnością do osiągnięcia czyich celów i pragnień. Wolność, która jest trudniejsza do realizacji, bo jest wolnością samorealizacji, wolnością-celem wartym osiągnięcia. Wolność „od”, nazywana negatywną, da ci wolny rynek. Ale jeśli nie masz za co na nim kupić, nie jesteś wolny w sensie wolności „do”. Wolność „od” da ci autostradę nad Atlantyk i brak granic, ale nic ci po niej, jeśli nie masz tam jak dojechać, bo cię nie stać, albo nie wiesz, po co miałbyś tam jechać, bo nigdy nikt nie rozbudził w tobie ciekawości świata i nie nauczył cię wyznaczać sobie wartościowych celów.

🇵🇱Zapomnieliśmy, że są dwie wolności – zapomnieliśmy zwłaszcza o wolności „do”, skupiając się na walce o wolność „od”. I wywalczyliśmy ją jako wspólnota. Ale kiedy już ją wywalczyliśmy, okazało się, że otacza nas pustka wolności – wielka przestrzeń, w której można zrobić wszystko, a w której jedni nie mają za co, a inni nie wiedzą, po co.

🇵🇱Ci, którzy nie mają za co korzystać z wolności, nie docenią jej – jest ona dla nich wartością fikcyjną. Po co wolność, z której nie ma jak korzystać. Po co droga, którą nie ma siły iść?

🇵🇱Ci, którzy nie wiedzą, po co korzystać z wolności, bo nie są w stanie znaleźć idei wartej realizacji, celu wartego osiągnięcia, także przestaną wolność „od” cenić. Bo po co wolność, gdy nie wiadomo, co z nią zrobić. Po co droga, skoro nie wiadomo, dokąd chce się pójść?

🇵🇱To dwa powody kryzysu liberalizmu – brak środków i brak celów. Na wyzyskiwaniu tych dwóch deficytów kwitły historyczne i kwitną współczesne autorytarne populizmy. Dają przez jakiś czas środki i mamią celami – a ostatecznie środków brakuje, a fałszywy cel zamienia się w celę – więzienie, w którym wolność umiera.

🇵🇱Jeśli chcemy zachować wolność „od”, którą te populizmy chcą ostatecznie zniszczyć, trzeba znaleźć nieautorytarny pomysł na deficyt środków i deficyt celów. To wymaga wyjątkowej zaradności i mądrości. Nie ulega wątpliwości, że tym, którzy w często brutalnym, wolnorynkowym wyścigu przegrali należy się pomoc. Kwestią mądrości jest znalezienie takiego pomysłu na pomoc tym, którym się nie udało, który jednocześnie nie stłamsi zaradności tych, którym się udało i innowacyjności tych, którym może się udać jeszcze bardziej. Autorytaryzmy dokładnie tego nie potrafią – znaleźć złoty środek. Miłośnicy wolności muszą to potrafić.

🇵🇱Jeszcze większym problemem jest wskazanie nieautorytarnych celów – odnalezienie tożsamości, wypracowanie hierarchii wartości, zgoda co do norm, które ukierunkowują korzystanie z wolności „od”. Także w tym zakresie autorytaryzmy oferują łatwe rozwiązania – pamięć historyczną, która głosi kult siły i patriotyzm umierania za ojczyznę. Czy ci, którzy kochają wolność, są w stanie znaleźć ich bezpieczne dla wolności odpowiedniki – pamięć historyczną, która pochwala rozum i patriotyzm życia dla ojczyzny, nie umierania za nią?

🇵🇱Jesteśmy wszyscy jak Artur z III aktu „Tanga” Sławomira Mrożka, którego plan na opanowanie chaosu nieokiełznanej wolności brzmi „A teraz znajdziemy ideę” -To
Artur, który ma już dość wolności „od” – wolności od norm moralnych, od konwencji, od tradycji. Wolności, którą wywalczyli mu rodzice, a którzy chcą, by był im za to dozgonnie wdzięczny. A Artur, jak wielu współczesnych młodych ludzi, potrzebuje idei. Kiedy jej szuka, odrzuca wiele propozycji: odrzuca ideę Boga, którą proponuje wuj Eugeniusz, odrzuca ideę postępu, którą proponuje Edek. Jedna jest według niego ideą minioną, druga zbyt mglistą. Czyż wszyscy nie jesteśmy Arturami? Czy idee starych religii nie wydają nam się umarłe, a idea postępu zbyt ogólna, by kierować naszymi działaniami? Jaka może być idea porządkująca nasze życie w świecie, w którym wszystko można, ale nie wiadomo, co się powinno?

🇵🇱W pesymistycznym zakończeniu „Tanga” tą ideą staje się władza rozumiana jako brutalna siła. To scenariusz straszny, ale niestety możliwy. Wielu ludzi współcześnie wraca do fascynacji sprawczością, dynamizmem, antyintelektualizmem – to cechy charakterystyczne dla różnej maści populizmów, szczególnie tych o zabarwieniu brunatnym. Nie można na to pozwolić w kraju, który tak wiele z powodu tych chorobliwych fascynacji wycierpiał. Co jednak zrobić? Jak uwierzyć w idee dobra, prawdy i piękna, przez wierzących wywodzone z idei Boga, a przez tych, którzy nie podzielają tej wiary, z innych źródeł?

🇵🇱Może pierwszym krokiem jest powrót do idei odpowiedzialności – nie od razu za rzeczy wielkie. Odpowiedzialności za swój mikroświat, za przeciwdziałanie mikrozłu w swojej szkole, w gminie, w powiecie. Może pierwszym krokiem powinno być odrzucenie pokusy obarczania wszystkich winą za wszystko. Obwiniania, które staje się formą usprawiedliwiania własnej apatii.

🇵🇱Może powinna to być inna wartość obok odpowiedzialności. Jakąś musimy odnaleźć, aby w świecie, który daje tak wiele „wolności od” nie zatracić „wolności do”. To zadanie, które przed nami wszystkimi stoi – umożliwić ludziom pełne korzystanie z wolności przez mądre podzielenie się środkami i mądre współdzielenie celów. Wolności są dwie – mówi Isaiah Berlin. Ta, która daje swobodę, i ta, która daje podmiotowość, by ze swobody korzystać. Jedna bez drugiej nie ma sensu.

Paternalizm w pokutnym worze

Profesor Hartman w „Polityce” napisał felieton o moim felietonie w Gazecie Wyborczej. O ile mogę zrozumieć, że jakiś polityk i jego towarzysze czynią sobie ze mnie chłopca do bicia, żeby się wypromować, o tyle trudno mi uwierzyć w tekst profesora nauk humanistycznych, który chce być poważnym rozmówcą, a jednocześnie pisze, że „pyskuję” i że jestem „chłopczykiem tupiącym kaloszkiem pośrodku kałuży”. A jednak ten tekst zaistniał. 

Zadziwiające jest, że tekst, który w dużej mierze jest oparty na argumencie ad personam, znajduje admiratorów, którzy na FB uznają go za wart przeczytania, nie komentując ani słowem tego personalnego elementu. Zastanawiam się jak mam się do tego poziomu „wartości” dostosować. Może kiedy Hartman nazywa mnie „bogaczem”, powinienem nazwać go „biedakiem”, żeby podtrzymać ten żenujący styl? Gdy używa w argumentacji infantylnego obrazu „chłopca w kaloszkach” powinienem nazwać go „Rumcajsem w worze pokutnym”, bo ma brodę i szedł w nim kiedyś w marszu, który wydał mi się groteskowy? Ale powstrzymuję się. Przecież jeśli będziemy promować tak infantylny poziom dyskusji, to ludzie naprawdę pozwolą Czarnkowi rozgonić to nasze akademickie towarzystwo na cztery wiatry.

Tekst Hartmana jest w pewnym sensie bardzo zabawny. Oto facet z profesorskiego domu, w felietonie, w którym chwali się swoim prapradziadkiem-adwokatem przedstawia mnie, wychowanego w domu, w którym oboje rodzice pracowali fizycznie, a dziadek był górnikiem, jako uprzywilejowanego. A potem pisze, że marksizm nie był taki zły, tylko ludzie (w tym ja) go nie zrozumieli.

Ludzie zrozumieli marksizm aż za dobrze, ponieważ jako jedna z niewielu idei miał on szansę być przetestowany w praktyce. Ze skutkiem, o którym profesor Hartman pisze dość lekkim językiem. Ocenia on bowiem skutki  marksistowskiej nadziei na sprawiedliwe, pełne dobrobytu społeczeństwo słowami: „okazało się w praktyce, że jednak nie”. Co??? Dostaje Pan, Profesorze Hartman, nagrodę za eufemizm ćwierćwiecza. Marksizm i socjalizm się po prostu nie udały? Nie – one doprowadziły do śmierci i biedy miliony ludzi. A efekty ich zastosowania można ciągle oglądać na Kubie i w Wenezueli, gdyby ktoś zapomniał.

Myślenie marksistowskie wciąż przenika umysły – po jednym z moich spotkań w „Krytyce politycznej” słyszałem zaproszenie na wspólne czytanie „Kapitału”. To z jednej strony dość zaskakujące, ponieważ jest to idea na wskroś skompromitowana. Z drugiej strony marksizm jest popularny na wielu uniwersytetach, zwłaszcza w krajach, których mieszkańcy nigdy go na własnej skórze nie doświadczyli. Dlaczego jest skompromitowany i dlaczego jest popularny?

Jest skompromitowany, ponieważ jest ewolucyjnie, antropologicznie i cybernetycznie błędny. Wiemy to dzięki wielkim myślicielom, którzy tezę tę poparli argumentami wartymi Nobla.  Tymczasem Hartman pisze, że nie było tak źle – na przykład w PRL była promocja pracy i innowacji, a nie zabijanie zaradności. Jak ta praca i innowacja w PRL wyglądały wielu z nas pamięta. A promować można wszystko, na przykład TVP promuje konstytucjonalizm i praworządność. Taśma filmowa jak papier jest cierpliwa, a konstytucjonalizm  i praworządność w IV RP wygląda tak jak praca i innowacyjność w PRL.

Każdy ustrój zbudowany na filozofii Marksa nienawidzi indywidualizmu, nie nagradza za indywidualny wysiłek i jest niezdolny do zarządzania gospodarką. Nie mogę powtórzyć tutaj całej filozoficznej i ekonomicznej krytyki marksizmu. Jeden tylko przykład: to, że ekonomiczny marksizm jest niezdolny cybernetycznie zarządzać gospodarką i produkować dobrobyt wynika z tego, że jest z niezdolny do szybkiego przetwarzania informacji o świecie – takie informacje może przetwarzać jedynie system rozproszony, taki jak wolny rynek. To tam informacja o potrzebach dociera do zainteresowanego szybko – piekarz wie, ile wyprodukować i jak wycenić chleb, bo wie, ile wczoraj sprzedał. Może więc elastycznie zareagować na informację zwrotną. Gospodarka sterowana centralnie, a więc taka, gdzie na dole ważnych decyzji indywidualnych się nie podejmuje, tak elastycznie reagować nie potrafi. Dlatego jest z gruntu wadliwa.

Lewica jest dość pragmatyczna, więc wie, że marksistowski program ekonomiczny jest niemożliwy do wdrożenia z powyższego, cybernetycznego, i z tysiąca innych powodów. Dlatego jest i powinna być mniej marksistowska, a bardziej socjaldemokratyczna – to chyba jedyna rzecz, co do której z Hartmanem się zgadzamy.

Jednocześnie pisze Hartman, że „programy polityczne partii lewicowych pełne są apoteozy rozwoju – zarówno techniczno-cywilizacyjnego, jak i osobistego”. Jasne – a program polityczny Prawa i Sprawiedliwości jest pełen apoteozy rządów prawa i silnego członkostwa Polski w Unii Europejskiej. W praktyce ta sama lewica obrzydza ludziom liberalizm gospodarczy i przedsiębiorczość. Prowadzi wręcz kampanię w tym zakresie: począwszy od pogardliwej figury „libka”, ośmieszającej wolnościowe myślenie, przez „Janusza biznesu”, karykatury przedsiębiorczości, po rzeczy poważne, na przykład nazywanie Leszka Balcerowicza „Doktorem Mengele”. Ta narracja jest skrajnie szkodliwa dla społeczeństwa, bo niszczy etos zaradności i odpowiedzialności. Czasy się zmieniły, ale kapitalista jest dalej dla lewicy wrogiem publicznym.

Lewica atakująca przedsiębiorczość i niewdrażająca marksizmu ekonomicznego wdraża marksistowski program antropologiczny – ten bowiem jest dość atrakcyjny z jednego powodu: dostarcza łatwego usprawiedliwienia dla wszelkiego rodzaju porażki. Otóż marksizm antropologiczny dość łatwo wyjaśnia, dlaczego ludziom coś się nie udaje. Jest wręcz maszyną produkującą jak na zawołanie kozły ofiarne. Wszystkiemu winny jest ucisk, opresja i dominacja tajemniczych sił. Współczesny marksizm w różnych przebraniach stał się dla wielu ludzi uniwersalną ideologią usprawiedliwienia – ideologią, która zawsze znajdzie magiczny „system”, który czyni sukces niemożliwym. Problem w tym, że niektórzy odnoszą w tym „systemie” sukces, mimo że nie są uprzywilejowani, a inni, nawet jeśli nie odnoszą, szukają winy w sobie, nie w tajemniczym „systemie”. Może dlatego, że nikt im nie wskazał winnego. Jedna prosta ideologia usprawiedliwiająca wszystko. Czyż to nie wspaniałe?

Pisze także Hartman, że moje podejście do alienacji u Marksa jest „niefrasobliwe”. To ocena mało naukowa – nie może jednak Hartman napisać, że jest błędne, ponieważ tego wykazać nie zdołał. Mógłby zamiast zarzutu niefrasobliwości na przykład zacytować taki fragment:

„Karol Marks i Fryderyk Engels poddali wnikliwemu badaniu pierwotne, kapitalistyczne uprzemysłowienie, które powodowało powszechną i daleko posuniętą degradację pracy fizycznej, oraz ujawnili groźbę wyniszczenia klas pracujących. Podjęli jednocześnie problem określenia warunków, które muszą zaistnieć, aby praca wynikająca dotąd z ekonomicznego przymusu i traktowana jako ciężar i zło konieczne, coraz bardziej stawać się mogła działalnością dostarczającą satysfakcji, nie związanej bezpośrednio z materialnym ekwiwalentem otrzymywanym za jej wykonywanie. Tylko bowiem w tego rodzaju działalności produkcyjnej człowiek może potwierdzać swoją przydatność społeczną oraz znajdować zadowolenie, a równocześnie ujawniać i rozwijać własne talenty i inicjatywy. Szczególnie praca wymagająca wysokich kwalifikacji zawodowych, pozostawiająca pracownikowi duży margines samodzielności, pozwalająca ujawniać jego osobistą inicjatywę i pomysłowość, może przestać być, dzięki swoim walorom, wyłącznie środkiem zapewnienia egzystencji, a stać się samodzielnym celem, elementem niezbędnym w życiu człowieka.”

(R. Jadczak)

Nie zacytował jednak, a gdyby to zrobił, to musiałby przyznać, że takiej wizji pracy żaden ustrój oparty na filozofii Marksa nie uzyskał w praktyce. Tymczasem jest to wizja pracy, którą od czasu do czasu udało się osiągnąć ustrojom opartym na połączeniu liberalizmu i kapitalizmu, a której etos ja głoszę w moim felietonie, a który atakuje w życiu codziennym lewica.

Do obrazu współczesnej myśli lewicowej trzeba jeszcze dodać nihilizm, wynikający z lewicowej interpretacji popularnych nadal filozofów postmodernistycznych. W oparciu o relatywizm każdej interpretacji, głoszony przez Derridę, lewica promuje wizję świata, w której nie ma żadnej, choćby intersubiektywnej miary dla tego, co lepsze i gorsze. W oparciu o archeologię wiedzy Foucaulta uznaje każdy standard za opresję. A w oparciu o myśl Lyotarda każdą opowieść aksjologiczną za oszukańczą metanarrację. I tak otrzymujemy lewicowy obraz człowieka, który jest pełen resentymentu, bo przecież ktoś go skrzywdził, jest pełen pogardy dla przedsiębiorczości i zaradności, bo przecież to intelektualny wstyd oraz zupełnie zdezorientowany aksjologicznie.

To zdezorientowanie aksjologiczne znajduje swoje ujście w powtarzaniu cybernetycznego błędu marksizmu – w ograniczaniu przepływu informacji, widocznego przez tendencje cenzorskie. Ich objawem jest agresywne potępianie każdego, kto waży się myśleć inaczej. Jest ono widoczne najmocniej w zabijającej wolność słowa „cancel culture” (kulturze anulowania). Jest ona społeczną wersją zatykania uszu i kopania osoby o odmiennych poglądach, w efekcie której wygania się tę osobę z miejsca, gdzie toczy się dyskusja – z agory, ewentualnie z piaskownicy.

Przejawem chęci wykluczenia z dyskusji są wiadomości, które pojawiły się dość szeroko w związku z moim felietonem w Gazecie Wyborczej, a które można podsumować treścią „czy on może już się zamknąć?”. Otóż nie zamierzam, bo wolność słowa jest dla mnie ważna. Przejawem chęci wykluczenia z dyskusji jest także personalna część felietonu Hartmana. Hartman, dokładnie tak jak pisałem w piątek, chce mnie rozkułaczyć – na przykład z powagi (dlatego mnie upupia), albo z autorytetu filozoficznego (wprawdzie sam przyznaje w tekście, że napisał w życiu jeden artykuł z zakresu filozofii prawa, jednak nie przeszkadza mu to całkowicie przekreślić mój dorobek w tym zakresie – pisze przecież w końcówce, abym się trochę zapoznał z tym przedmiotem, zanim zacznę się podpisywać „specjalista od filozofii prawa”). Jak u wielu ideologów lewicowych, potępienie przeciwnika daje mu zapewne satysfakcję moralną: aksjologiczny order za walkę z wrogiem ludowym.

Zamiast próby ożywienia marksizmu warto byłoby zatem filozoficznie porozmawiać o problemach współczesnej myśli lewicowej: o relatywizmie, bo nie każda interpretacja jest równoprawna oraz o nihilizmie (ideał jest opresją, bo powoduje dyskomfort, stąd każdy ma prawo pozostać, kim jest – nie ma wszak miary, która pozwoliłaby oceniać, co lepsze, a co gorsze, i nie ma już konceptualizacji ideału – poza mglistą komunistyczną utopią, która nie ma mocy ukierunkowania ludzkich działań naprawczych, bo jest zbyt mglista). Jestem gotowy na taką rozmowę, także z Hartmanem. Ale stawiam jeden warunek – niech przestanie  używać w swoich felietonach infantylnych figur retorycznych.  Bardziej bowiem świadczą one o autorze niż adresacie, a ja chciałbym dyskutować z kimś poważnym.

 

Złote rady wujka Marcina dla młodych prawników

Rozmawiałem ostatnio ze studentami pierwszego roku prawa na UW na spotkaniu inaugurującym studia. Pytali mnie o rady co do przyszłych specjalizacji. Spisuję je tutaj nie dlatego, że są jakieś super, ale dlatego, że są podsumowaniem mojego doświadczenia w tej branży i może jeszcze komuś się przydadzą:
 
W czasie studiów kluczowe jest łączenie pracy praktycznej z nauką, bo nic tak nie pokazuje sensu prawa jak możliwość jego stosowania w prawdziwym życiu. Najmłodszy praktykant w naszej kancelarii przyszedł do nas w ostatniej klasie liceum, a po skończeniu studiów zatrudniliśmy go.
 
Nie jest dobra zby szybka specjalizacja, trzeba starać się przede wszystkim skupić na poznaniu ogólnych zasad rządzących każdą z dziedzin prawa (cywilne, karne, administracyjne) – te zasady są ważniejsze niż szczegóły, bo i tak praca w konkretnym obszarze wymusi specjalizację, a na powtórkę z zasad ogólnych czasu już nie będzie
 
Jeśli już chodzi o specjalizację, obecnie prawnik zajmujący się prawem w jakiejś dziedzinie (np. prawo bankowe, prawo energetyczne) musi znać się nie tylko na prawie, ale także na dziale gospodarki, w którym ono jest stosowane (a więc na bankowości, energetyce). Młody prawnik powinien sobie więc wybrać jakiś obszar życia czy gospodarki, który się dynamicznie rozwija i będzie wymagał coraz szerszego doradztwa prawnego. Przykłady: sztuczna inteligencja, dane osobowe i big data, prawo robotów (autonomicznych samochodów), prawo własności intelektualnej w grach komputerowych, jakaś nowoczesna technologia transportowa (np. drony), biotechnologia itp, i być z nią na bieżąco, czytać o niej. Młodym prawnikom łatwiej jest konkurować na rynku ze starszymi, jeśli specjalizują się w nowoczesnych obszarach życia, a nie np. w tradycyjnym prawie karnym czy cywilnym, bo w tych nowoczesnych obszarach mają naturalną przewagę.
 
Tyle złotych rad wujka Marcina. Powodzenia!

Starsi panowie trzej i kryptofaszyzm

W dwóch wypowiedziach, które padły w ostatnich dniach – o wieszaniu ministra zdrowia i o homoseksualizmie jako zjawisku zaraźliwym – dostrzegam niestety wspólny mianownik. Ktoś uważa, że są ludzie, z którymi trzeba zrobić porządek, bo szkodzą. Usunąć albo izolować. To przerażające.

Tym bardziej, że słowa te wypowiadają panowie stateczni, z siwizną i brodą. Wydają się całkiem normalni, niemal dobrotliwi. Ale ich umysły i umysły ich słuchaczy są skażone wirusem nienawiści. Ich słowa niosą zło – tym bardziej groźne, bo zamaskowane.

A gdyby ktoś powiedział panu Braunowi, że jego trzeba za brodę powiesić, bo sieje nienawiść? A gdyby powiedzieć Dudzie seniorowi, że to on zakaża – nienawiścią, ksenofobią, nieuctwem i napuszczaniem ludzi na ludzi? Jak zareagowaliby stateczni, siwi panowie z brodą?

Uważam, że za wypowiedziami obu tych panów kryje się kryptofaszyzm. To nie zjawisko historyczne, ale psychologiczne. Nienawiść wobec inności, której świętoszkowaci panowie nie mogą zaakceptować. I stąd ich jedyna reakcja, do jakiej są zdolni – nienawiść i agresja.

Podstawowym problemem demokracji liberalnej jest to, że pozwala swoim wrogom głosić prawdy, które mogą ją zniszczyć. Ale demokracja wierzy w mądrość wyborców – często naiwnie. Jeśli ekscytuje was zdecydowanie Brauna i Dudy seniora, blisko wam do kryptofaszyzmu.

Jeśli jednak uważacie, że agresja w życiu publicznym jest jak rak, traktujcie Brauna i Dudę seniora jak Macierewicza – trzech brodatych panów, którzy wyglądają poważnie, a są komiczni w przekonaniu, że uwierzymy w ich brednie. Tak nie będzie. Jesteśmy mądrzejsi niż im się wydaje.

Diss na Matę i jego Tatę

No to mamy diss…
 

Gdy przeczytałem w Tygodniku Powszechnym felieton Jacka Podsiadły pt. „Rapcio i ojcio”, poświęcony bezpośrednio mojej książce „Jak wychować rapera”, a pośrednio twórczości mojego syna, pomyślałem, że nie ma sensu go komentować. Cóż bowiem można powiedzieć o tekście, który jest w zasadzie zbiorem wyzwisk? Jak zareagować na takie słowa, jak „bełkot beztalencia”? Jak zwracać się do Autora, aby licowało to ze stylem tytułu jego felietonu? Poecio? Odpowiedź to misja straceńcza. 

Potem jednak pomyślałem, że godnie milczeć wobec wyzwisk może Adam Michnik prostacko atakowany przez Tarczyńskiego. Bo za Michnikiem stoi mądrość i etos znane wszystkim, a za Tarczyńskim równie powszechnie znane chamstwo. Dlatego nawet bez odpowiedzi wiadomo, jaki jest wynik tej pyskówki. Pyskówka Podsiadły toczy się w innej relacji – ja nie mam historii, która mogłaby mnie bronić, a Podsiadło to nie pierwszy lepszy prostak, tylko wielki poeta, a tomy jego poezji zajmują ważne miejsce na wielu półkach (w tym mojej) Odpowiedzieć więc trzeba, aby uniknąć niejasności.

Po pierwsze, może sobie Jacek Podsiadło wybierać dowolne słowa z piosenek Michała („stawiać kloca”) i naigrywać się z nich. Jest to jednak strategia groźna. Wystarczy bowiem przeczytać wiersz Podsiadły „Lament świętokrzyski”, by zdać sobie sprawę, o zgrozo, że pisze on w nim o podcieraniu tyłka. Czy takie wyrwanie z kontekstu świadczy o defekacyjnym charakterze jego twórczości? Nie sądzę. 

 
Może sobie Podsiadło analizować, że w „Schodkach” „ziombel” lepiej współgrałoby z „w trąbę” niż „w mordę” (na marginesie: jak ktoś „daje w trąbę”, to nie to samo, jak „daje w mordę”), ale to też ryzykowne, bo jakby wyrwać z jego twórczości jeden rym, to by się trafiło na „gruszkę” i „w poduszkę”, co zapewne nie jest szczytem językowego wyrafinowania („Kult ciała”). Słowem – wyrywanie z kontekstu, zwłaszcza jak robi to wielki poeta, nie jest fajne. Od kogo bowiem mamy oczekiwać całościowego podejścia do tego, co ktoś mówi, jeśli nie od wielkich poetów? 
 
Sensem twórczości mojego syna jest budowanie etosu zwyczajnego gościa, który w jednym utworze pajacuje, by w drugim powiedzieć coś ważnego. Raz jest chłopakiem z dobrego liceum, raz dzieckiem w różowym stroju świni (Hannah Montana), raz jest wulgarny, raz filozoficzny i głęboki. Może tego brakuje nam, dorosłym i poważnym, że choć w życiu jesteśmy różni – i mądrzy, i głupi, i poważni, i śmieszni, w naszej „twórczości” sami sobie przyprawiamy jedną gębę – mędrca. Może dlatego i mnie, i Jacka Podsiadłę czyta garstka, a mojego syna słuchają miliony (i proszę mi nie wyjeżdżać z niby-argumentem, że Zenka Matyniuka też, bo to nie ta sama publiczność). Ludzie po prostu wiedzą, że on jest bardziej autentyczny niż poeta Podsiadło czy naukowiec Matczak. I takiej autentyczności chcą.
Po drugie, i tu zwrócę się do pana Podsiadły bezpośrednio: niech Pan, Panie Jacku, wyciągnie kij (Pan wie skąd). Nazywają Pana poetą buntu i słusznie. A tu nagle pisze Pan felieton jakby już tylko o cenach trumien można było z Panem pogadać. Patrzę w egzemplarz „Być może trzeba było mówić”, który leży obok mojego łóżka i nie mogę uwierzyć, że człowiek, w którego poezji jest tyle światła, sieje w felietonie tylko gorycz, jakby przegrał życie. Mój syn nie jest ksenofobem i wiedziałby Pan to, gdyby wykroczył poza artykuł w Wyborczej i rzeczywiście siegnął do książki. I gdyby miał Pan w sobie trochę więcej zwyczajnej, ludzkiej życzliwości.
 
Wierzę, że potrafi Pan to zrobić i zrozumieć, że użycie w utworze artystycznym słowa „Ukry” nie świadczy o nienawiści do Ukraińców. Wierzę, choć muszę przyznać, że ten felieton sprawił, że musiałem sprawdzić, czy Tygodnik Powszechny nie zatrudnił Stanisława Janeckiego z „Sieci”, który pisze pod pseudonimem „Podsiadło”, tyle w tym felietonie żółci. 
 
Niech Pan mi tego nie robi, proszę. Nie musi się Pan ze mną zgadzać, ale niech Pan nie poniża siebie i swojej wielkości takim pisaniem. 
 
PS. I niech Pan nie kłamie, że przemilczam frazę o „babach”, które na Powiślu nie mogą zasnąć – piszę o tej frazie otwarcie, a co piszę, może Panu wyjaśnić Pani Barbara Tukendorf, która taką młodą duchem babę zagrała w teledysku Michała.

Mój nowy projekt edukacyjny ma dzisiaj premierę

Dzisiaj, 1 września, jest premiera mojego Bezradnika „Jak wychować rapera”. Ta data nie jest przypadkowa, bo „Bezradnik” jest projektem edukacyjnym, którym chcę powiedzieć „nie” szkole z „The Wall” Pink Floydów i snów Przemysława Czarnka. Szkole, która ma wychować posłusznych, potulnych ludzi, potakiwaczy i potwierdzaczy.

„Jak wychować rapera” głosi, że oprócz posłuszeństwa szkoła musi uczyć także zdrowego buntu, kwestionowania i umiejętności cywilizowanego wchodzenia w intelektualny konflikt. Że nasza dobra przyszłość zależy nie od tego, czy nasze dzieci będą gotowe umrzeć za Ojczyznę, ale od tego, jak będą potrafiły dbać o pokój i Jej dobrobyt. „Bezradnik” mówi głośne „nie pozwalam” pani kurator, która publicznie pisze, że rozstrzelanie osiemnastoletniej Inki przez bezpiekę było „triumfem polskiej myśli niepodległościowej”. Nie, nie było. Bo śmierć nigdy nie jest triumfem, bo martwy człowiek już nie może myśleć, bo każda śmierć młodego człowieka jest naszą porażką.

„Jak wychować rapera” sprzeciwia się szkole, która uczy wyłącznie patriotyzmu śmierci i poświęcenia, a nie patriotyzmu życia dla Ojczyzny i tworzenia dla niej pięknych rzeczy.
Dlatego ten „Bezradnik” mówi o rzeczach ważnych: o altruizmie, przyjaźni, wolności, potrzebie zwalczaniu zła w sobie i w świecie, o potrzebie duchowości, o zdrowym społeczeństwie, tolerancji i otwartości, prawie i konstytucji. To mówienie o rzeczach ważnych wychodzi jednak nie od abstrakcji, ale od rzeczy młodym ludziom bliskich – od twórczości mojego Syna, który wspaniałomyślnie zgodził się ją do tego projektu udostępnić.

Uważam, że w edukacji powinniśmy podążać za naturalnymi zainteresowaniami i fascynacjami naszych dzieci – tylko wtedy zdążą pokochać naukę zanim ją znienawidzą. Uczenie ich przez teksty odległe i nie rezonujące bezpośrednio z ich życiem nie ma szansy powodzenia. Dlatego, mając szacunek dla pism Jana Pawła II i kardynała Wyszyńskiego, wolę uczyć chrześcijaństwa przez „Żółte flamastry i grube katechetki” Michała. Tekst inny, ale wartości dokładnie te same.

Dziękuję wszystkim, którzy sprawili, że „Jak wychować rapera” z idei zamieniło się w rzeczywistość. W szczególności Panu Redaktorowi Jerzemu Ilgowi, który był czułym akuszerem tej książki oraz całemu zespołowi Wydawnictwa „Znak”, z Panią Redaktor Katarzyną Węglarczyk na czele. Dziękuję tym wszystkim, którzy zgodzili się przeczytać książkę na wcześniejszym etapie i przekazać mi swoje uwagi. I dziękuję oczywiście mojej Rodzinie, bez której nic nie byłoby możliwe.

Dobrego, międzypokoleniowego czytania!

Jak wychować rapera. Bezradnik

Nie wiem, czy jesteście zainteresowani takimi radami, ale napisałem książkę pt. „Jak wychować rapera”. Jest to książka o relacji ojca z synem, patodemokracji i potrzebie rebelii.

Napisałem ją, ponieważ wydawnictwo „Znak” zaproponowało mi stworzenie poradnika, jak wychować obywatela. Pomyślałem, że byłaby to zapewne pouczająca książka z jedną istotną wadą – mało kto chciałby ją przeczytać. Zamiast tego napisałem więc książkę o tym, jak wychować rapera, bo w tym przynajmniej mam pewne doświadczenie. Ostatecznie książka o tym, jak wychować rapera, jest o tym, jak wychować obywatela. Ma mieć dzikie serce i empatię, wrażliwość i siłę. Ma być odważny i mówić prawdę, nawet jeśli głos mu drży.

Każdy rozdział tego „bezradnika” poświęcony jest jednemu utworowi Michała, a treść tego utworu staje się przyczynkiem do rozważań szerszych – o życiu, o nas jako społeczeństwie i o naszym państwie. Jest to biografia przemieszana z analizą literacką tekstów Michała, lekcja WoS-u przemieszana z wychowaniem do życia w rodzinie, opowieść o buncie młodego chłopaka i o ojcu, który próbuje zrozumieć swoje dziecko.

Być może ta książka ma szansę stać się przyczynkiem do dyskusji międzypokoleniowej o sprawach ważnych. Wiem, że utwory mojego Syna stały się dla części z Was pretekstem, by między dziećmi a rodzicami takie rozmowy się toczyły. Michał obdarował mnie swoją twórczością, ja starałem się Mu odwdzięczyć możliwie głębokim zrozumieniem tego, co On tą twórczością do mnie mówi. Może rodzice i dzieci mogą tę książkę czytać wspólnie i tak jak my wymienić się czymś wartościowym – oglądem świata.

„Jak wychować rapera. Bezradnik” to książka, z którą chciałbym dotrzeć do jak największej rzeszy czytelników. Pomóżcie mi w tym! Będę Wam bardzo wdzięczny za posłanie tej zapowiedzi dalej. Książkę można już zamówić pod poniższym linkiem, a jej oficjalna premiera nastąpi z pierwszym szkolnym dzwonkiem, czyli 1 września. Niedługo napiszę trochę więcej o jej treści.

https://www.empik.com/jak-wychowac-rapera-bezradnik-matczak-marcin,p1274787839,ksiazka-p

List do osób sceptycznych wobec szczepień

Dzisiaj o północy minie 15. doba od kiedy przyjąłem drugą dawkę szczepionki Astra Zeneca. Według badań od tej doby osiągnę maksymalną odporność przeciw Covid, jaką daje ten lek. Czekam na ten moment z radością i niedowierzaniem, że taki cud jest dzięki nauce możliwy: cud polegający na tym, że wirus, który mógł mnie zabić, najprawdopodobniej mnie nie zabije i będę mógł jeszcze przez jakiś czas robić to wszystko, co jest dla mnie ważne

Covid zabrał jedną z najbliższych mi osób. Przyszedł jak złodziej w nocy i nic nie dało się zrobić. To straszna choroba, która oprócz życia zabiera bliskość, możliwość pożegnania, szansę na ostatnią rozmowę. Nie mogę w związku z tym milczeć, kiedy widzę, jak bardzo znane i mniej znane osoby, w ogromnej większości niebędące lekarzami, publikują wypowiedzi, które budzą strach przed szczepieniami i zniechęcają do nich.

Nie róbcie tego, proszę. Być może wydaje Wam się, że w ten sposób wykazujecie swoją wnikliwość, mądrość i ostrożność. Myślicie, że świadomy człowiek powinien sam analizować fakty, wyciągać wnioski, aby nie dać się oszukać. To ułuda. Kiedy wsiadacie w samolot, nie sprawdzacie, czy jest sprawny. Kiedy wchodzicie na most, nie analizujecie jego konstrukcji. Dlaczego? Bo nie macie ku temu odpowiedniej wiedzy. I musicie zaufać.

Szczepionki, jak każde leki, są bardzo rygorystycznie sprawdzane przed wprowadzeniem na rynek. Wyspecjalizowane urzędy państwowe analizują tysiące stron dokumentacji przed wydaniem zgody na szczepienie ludzi. To sprawdzanie jest o wiele bardziej dokładne niż sprawdzanie samolotu przed lotem czy mostu przed oddaniem do użytku. Ktoś bierze za to odpowiedzialność.

Powiecie, że samoloty czasami się psują, a mosty zawalają. I giną ludzie. Oczywiście, bo świat jest cholernie nieprzewidywalny. I mimo naszych starań nie jesteśmy w stanie całemu złu zapobiec. Mimo to latacie samolotami i wchodzicie na mosty. A nawet, jeśli tego nie robicie, nie publikujecie codziennie raportów z katastrof lotniczych i budowlanych, które przerażają ludzi.

Samoloty i mosty dają ludziom milion razy więcej szans, radości i prawdziwego życia niż cierpienia i śmierci. Pozwalają realizować plany i wyznawać miłość (a potem powiesić kłódkę i wyrzucić klucz do wody). Tak samo jest ze szczepionkami. Nie piszecie o mostach i samolotach, że trzeba być wobec nich sceptycznym, bo mogą zabić. Mimo to gdy czyta się Wasze posty o szczepionkach, można odnieść wrażenie, że są narzędziem niosącym przede wszystkim cierpienie i śmierć. I zamiast się nimi cieszyć, trzeba ich unikać jak ognia.

Szczepionki, jak samoloty i mosty, są cudem możliwym dzięki potędze ludzkiego rozumu. Nie udawajmy, że jesteśmy w stanie ocenić wartość tego cudu przez podanie dalej jednego czy dwóch postów. Okażmy trochę pokory wobec ludzi, którzy poświęcili swoje zdolności i swoje życie, żeby cud szczepień odkryć. Nie udawajmy, że znamy się na tym lepiej od nich, bo przeczytaliśmy coś na Facebooku.

Nie znamy się i musimy zaufać lekarzom, tak jak ufamy pilotom i inżynierom. Lekarze nam mówią, że wielokrotnie większe ryzyko zakrzepicy ponoszą palacze i osoby przyjmujące środki antykoncepcyjne niż ci, którzy przyjmują szczepionkę przeciw Covid. To jest logika i wiedza. Czy ważniejsza od nich jest nasza podejrzliwość?

Nawet jeśli sami boicie się latać, nie powodujcie, by inni z tego rezygnowali. Jeśli boicie się wejść na most, idźcie spokojnie brzegiem rzeki i nie zniechęcajcie innych. Nie podnoście poziomu strachu przed szczepieniami. Zwłaszcza że niechęć do szczepień jest śmiertelnie groźna dla nas wszystkich. Nieostrożny post, a w szczególności kampanie znanych ludzi, zniechęcające do szczepień, mogą prowadzić do o wiele większego cierpienia niż to, przed którym mają rzekomo kogoś ochronić.

Szczepcie się, uspokajajcie emocje i namawiajacie innych, aby się szczepili. Dajcie jak największej liczbie ludzi szansę polecieć tam, dokąd zawsze chcieli polecieć. Dajcie zakochanym szansę, by wyznawali sobie miłość na najpiękniejszych mostach świata. Dajcie innym (i sobie) szansę na ostatnią rozmowę i pożegnanie, kiedy zamiast dusić się w obcym szpitalu, otoczeni rodziną będą kiedyś spokojnie umierać we własnym łóżku ze starości. Pozwólcie, aby ostatnie słowa, które usłyszą brzmiały inaczej niż nazwy trzech leków, które podaje się przed intubacją, z której już nigdy się nie obudzą.

Szczepcie cię i nie zniechęcajcie do szczepień!