Zachęcam do przeczytania skierowanego do mnie listu polemicznego mgra Macieja Kruka, poświęconego sposobom uczestnictwa profesorów w dyskusji publicznej. Panu Maciejowi, który pod moim kierunkiem pisze pracę doktorską, dziękuję za tę polemikę, a Czytelnikom życzę obecności w ich życiu osób, które na tyle Was szanują, żeby się z Wami otwarcie nie zgadzać.

Panie Profesorze,

pozwoliłem sobie na napisanie tego komentarza, ponieważ sądzę, że patrzenie na świat i jego problemy z różnych perspektyw może być bardzo pomocne. Właśnie jedną z takich perspektyw, w dużej mierze pochodzącą ze strony młodych ludzi, chciałbym przybliżyć. Kilkakrotnie pytał Pan, jakie nastroje czy opinie panują wśród studentów i młodych na określone kwestie. Jak słusznie Pan zauważył w swoim wpisie, aby zrozumieć pewien sposób myślenia, należy się zagłębić w rejony, w których to myślenie jest rozpowszechnione. Jest to tym trudniejsze, im wyżej w klasycznie rozumianej hierarchii społecznej człowiek się znajduje – zgodnie z zasadą, że o tym, co się mówi o królu wiedzą wszyscy, tylko nie on sam.

Zaznaczam jednocześnie, że wszystko co znajduje się poniżej jest moim osobistym stanowiskiem i interpretacją – nie roszczę sobie prawa do reprezentowania jakiekolwiek większej grupy, chociaż będę się odnosił do grupy osób poniżej 30 roku życia. Proszę więc potraktować mój komentarz jako próbę pokazania pewnej perspektywy, która być może jest już Panu znana.  

Nie jest tak, że podejmowana przez Pana próba dotarcia do szerszego kręgu odbiorców i wchodzenie w dyskusję z ludźmi o znacznie odmiennych poglądach jest źle widziana. Wręcz przeciwnie, studenci i inni młodzi ludzie (przynajmniej ci, których głosy do mnie dochodzą), cenią, że nie chadza Pan tylko tam, gdzie jest mile widziany i nie rozmawia Pan tylko z tymi, którzy się z Panem zgadzają. Jest to odbierane jako przejaw odwagi.

Rzeczywistość internetowa rządzi się jednak swoimi prawami. Widać to doskonale na przykładzie Twittera, gdzie możliwe są wyłącznie krótkie wypowiedzi. Prowadzi to nie tylko do praktycznego uniemożliwienia poważnej, rzeczowej dyskusji. Sama forma tweetów, które z jednej strony często są częscią dłuższej konwersacji, z drugiej zaś są osobnymi wypowiedziami, powoduje, że bardzo łatwo wyrwać wypowiedzi z kontekstu. W przypadku tweetu wywołującego kontrowersje, mało kto zadaje sobie trud, aby odczytać kontekst całej wypowiedzi, który może w oczywisty sposób wskazywać na ironiczny charakter wiadomości, czy też pokazywać, że nawet nieco agresywniejsza odpowiedź jest ciągle dużo mniej agresywna niż wypowiedź, na którą się odpowiada.

Jest to więc dość niebezpieczne narzędzie. Dłuższa wymiana z nieustannie prowokującym dyskutantem zwiększa szansę na napisanie wypowiedzi, która nadaje się do wyjęcia z kontekstu i zrobienia wokół niej szumu. Tak jak pan Wielgucki i jemu podobni nie mają  wiele do stracenia, gdyż powszechnie wiadomo, że obrażanie ludzi jest ich chlebem powszednim, tak w Pana przypadku sytuacja przedstawia się odmiennie. Każda mogąca potencjalnie wywołać wątpliwości co do jej sensu wypowiedź jest interpretowana w najbardziej nieprzychylny sposób. Pierwotnie nadany jej sens jest wypaczany – tak, aby mogła zająć przygotowane dla niej miejsce w z góry ustalonej narracji.

Inaczej traktowane są wypowiedzi mocno prawicowego, niszowego w gruncie rzeczy „blogera”, inaczej zaś profesora prawa, który jest dla wielu ludzi autorytetem intelektualnym i moralnym. Trudno się zresztą temu dziwić. Dlatego wydaje się, że w procesie zagłębiania się w ciemniejsze strony Internetu należy zachować szczególną czujność i pamiętać o specyfice rzeczywistości wirtualnej.

Rzecz jasna, w takich sytuacjach otrzyma Pan wsparcie ze strony osób Panu przychylnych, a jednocześnie zostanie Pan dosadnie skrytykowany przez media prawicowe i osoby o takich poglądach. Jest to jednak przewidywalne i nie stanowi istoty potencjalnego problemu. Uważam, że najważniejszy jest wpływ, jaki mają tego typu sytuacje i wątpliwe wypowiedzi na osoby o poglądach umiarkowanych i zwrócenie uwagi na ten aspekt jest głównym celem mojego komentarza. Wydaje się bowiem, że pozostając w dużej mierze w świecie Internetu, bardzo łatwo jest o tej grupie zapomnieć. Zazwyczaj takie osoby nie wypowiadają się publicznie, bądź robią to w zamkniętych grupach, ewentualnie ograniczają się do prostych lajków, przez co nie są specjalnie widoczne. Nie znaczy to jednak, że nie interesują się tym, co się dzieje i nie śledzą na biężąco sytuacji społeczno-politycznej.

Chciałbym wskazać, że wszystkie podane przez Pana przykłady to pełnoprawni politycy. Moim zdaniem, wbrew temu co Pan napisał, żyjemy w świecie, w którym to właśnie politycy mogą sobie pozwolić na ostrzejsze wypowiedzi. Są jednoznacznie określeni ideologicznie (przynajmniej dopóki nie zmieni się sytuacja polityczna i nie trzeba będzie zmienić partii na inną), w ich łonie panuje swoisty podział pracy językowej. Wiadomo, że pani Pawłowicz czy pan Macierewicz kierują wypowiedzi w głównej mierze do twardego elektoratu, zaś pan Gowin czy pan Czaputowicz starają się kierować swoje wypowiedzi do elektoratu umiarkowanego. Przekraczanie niedopuszczalnych, wydawałoby się, granic przez polityków „opiekujących się” twardym elektoratem traktuje się jako element gry politycznej.

Inaczej jest w przypadku nie-polityka, który rości sobie pretensje do oceniania zjawisk społeczno-politycznych z perspektywy niezależnego obserwatora. Tak jak w każdej innej sferze, zachowanie niezależności jest zadaniem niezmiernie trudnym. Dla radykalnych przedstawicieli każdej frakcji politycznej dowolna wypowiedź niezgodna z przyjętymi dogmatami jest atakiem na ich świętości i jest odbierana jako frontalna zniewaga. Nie należy się jednak tym zrażać, gdyż oprócz fanatyków danej opcji politycznej, istnieje przeważająca grupa osób, która, choć posiada określone poglądy, jest skłonna przynajmniej do wysłuchania argumentów drugiej strony. Nie oznacza to, że zmieni swoje spojrzenie na świat niczym za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, lecz to, że jest potencjalnie otwarta i zdolna do refleksji nad alternatywą. Jeżeli do tego dochodzi, to należy to uznać za sukces. Przypuszczam, że właśnie na dotarciu do takich osób zależy Panu najbardziej.

Wypowiedzi, które są odbierane jako przekraczające granice, mimo że niezamierzone i być może niesłusznie tak zakwalifikowane, powodują efekt odwrotny od planowanego. Traci się przymiot niezależnego eksperta, który stara się zrozumieć drugą stronę i objaśnić świat w możliwie zrównoważony sposób. Zostaje się wciągniętym do bańki „polityk”. Oczywiście w tej bańce, jak każdej innej, znajdzie się mnóstwo aktywnych zwolenników – w realiach Internetu wręcz im dalej od środka, tym jest ich więcej. Tak działa sieć wirtualna, w którym najbardziej widoczne są osoby o skrajnych poglądach. Jednocześnie jednak traci się przez to wpływ na całą rzeszę ludzi umiarkowanych. To najliczniejsza i zarazem najmniej widoczna w świecie wirtualnym grupa. Szukają oni możliwie obiektywnych analiz wydarzeń, których są świadkami, szukają autorytetów intelektualnych, którzy tłumaczą skomplikowane sprawy językiem prostym i klarownym, starają się nie przyjmować mocnych stanowisk ideologicznych, choć nie zawsze jest to możliwe. Wydaje mi się, że to właśnie w tej roli jest i chciałby być Pan widziany.

Niestety  „zapasy w błocie”, jak Pan to określił we wpisie, z marginesem prawicowego Internetu w pewien sposób to uniemożliwiają. Nie chodzi o sam fakt wkraczania w polemiki, co już wcześniej zaznaczyłem. Jest jednak grupa Pana wypowiedzi, które, bądź to wyjęte z kontekstu, bądź z racji na swój ostry ton, go viral. Z perspektywy zewnętrznej wygląda to tak, jakby niekiedy starał się Pan zbliżyć poziomem do poziomu dyskutanta. Tego typu wypowiedzi traktowane są jako zagrania o silnej konotacji politycznej z tego względu, że odwołują się do sfery emocjonalnej, nie merytorycznej. Sfera emocjonalna jest zaś domeną ściśle polityczną. Prowadzi to do pojawiania się, nie tylko wśród prawników, głosów o prywatnych celach politycznych Pana aktywności, co jednoznacznie kłóci się z pozycją profesora-eksperta. Te dwie role – polityka i eksperta – w dyskursie politycznym są ze sobą nie do pogodzenia. Społeczeństwo nigdy nie widzi polityków-ekspertów. Albo jest się widzianym jako ekspert, albo jako polityk. Tertium non datur. Posługując się przykładem, myślę, że za eksperta dość powszechnie uważana jest prof. Łętowska. Z drugiej strony można z łatwością wymienić profesorów, którzy definitywnie utracili przymiot niezależnych ekspertów, wskutek licznych wypowiedzi o jednoznacznym zabarwieniu politycznym.

Efektem ubocznym przedsiewzięcia mającego na celu lepsze zrozumienie świata może więc być znaczne ograniczenie grona odbiorców, którym będzie Pan mógł swoje doświadczenia przekazać. Zakwalifikowanie Pana jako osoby politycznej przez osoby o poglądach umiarkowanych paradoksalnie spowoduje więc zamknięcie Pana w kolejnej bańce – tym razem tej, w której będą osoby o skrajnie antyrządowym nastawieniu. Nie wydaje mi się, aby było to Pana celem.

Chciałbym również odnieść się do podawanych przez Pana przykładów. Moim zdaniem przykład JKM jest wysoce nietrafny. Nie bez przyczyny żartuje się, że Korwin-Mikke miałby fantastyczne wyniki wyborcze, gdyby gimnazjaliści mieli prawa wyborcze. Fantastyczność snutych przez niego wizji i opinie na kwestie światopoglądowe powodują, że prędzej czy później większość osób po prostu wyrasta z fascynacji prostymi rozwiązaniami, które Korwin proponuje. Świadczą o tym dobitnie wyniki wyborów na przestrzeni lat.

Nie wiem, z jakiego źródła i z jakiego okresu pochodzą dane o 70% skłonności młodzieży do głosowania na Kaczyńskiego, Kukiza i Korwina, jednak nie wydają się one obecnie wiarygodne. Badania socjologiczne i politologiczne pokazują, że młodzież jest przede wszystkim antysystemowa oraz antyrządowa i jest to tendencja utrzymująca się w dużej mierze niezależnie od ekipy rządzącej. Być może dane te pochodzą z czasów rządów PO, gdzie rzeczywiście te tendencje mogły objawić się w taki sposób. Aktualnie jednak preferencje polityczne młodych przedstawiają się odmiennie (por. http://wyborcza.pl/7,75398,22214621,prawicowosc-polskiej-mlodziezy-to-mit-sondaz-cbos.html). Ponadto najmłodsi wyborcy są grupą przejawiającą tradycyjnie bardzo małą rzeczywistą aktywność wyborczą i ich rzekomy fanatyzm jest znacznie przesadzony (http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/551417,popprawicowcy-polityka-prawica-lewica-pis-polacy.html). Wydaje się, że także w tym względzie świat Internetu, gdzie najbardziej widoczne są zachowania skrajne, wypacza rzeczywistość.

Kłopotliwy jest również przykład Trumpa. Przyznam, że nie czytałem książki Lakoffa, jednak, tak jak w przypadku wszelkich innych prób wyjaśnienia zjawisk złożonych, wydaje się ona przedstawiać tylko część problemu. Być może jest to jeden z głównych czynników jego wygranej. Wydaje mi się jednak, że co najmniej równie ważne było wstrzelenie się kampanii Republikanów w nastroje swing states (np. robotniczego Michigan) przy jednoczesnym zlekceważeniu tych kwestii przez Clinton, jak też inne elementy tego fascynującego skądinąd zjawiska społeczno-politycznego (szkoda tylko, że o takich skutkach). Nie sposób też nie wspomnieć o bardzo specyficznym systemie amerykańskim, w którym dwupartyjność w połączeniu z systemem elektorskim powoduje, że niejako domyślnie kandydat z każdej strony dostaje 40-45% głosów, nawet gdyby to była małpka z bębenkiem. Moim zdaniem więc zdecydowanie lepszym przykładem byłaby analiza podobnego zjawiska związanego z Brexitem. Natomiast same prowokacyjne wypowiedzi Trumpa na Twitterze są oceniane jednoznacznie negatywnie, nawet przez jego wyborców. Proszę zerknąć na sondaż przeprowadzony przez FoxNews: http://www.foxnews.com/politics/2017/06/29/fox-news-poll-voters-say-trumps-tweets-hurting-agenda.html. Wydaje się, że w dużym stopniu podważa to tezę Lakoffa, chociaż zastrzegam, że nie przeczytawszy książki, mój wniosek może być całkowicie błędny.

Jak już wspomniałem, problemem nie jest sama obserwacja uczestnicząca, którą Pan przyjął. Wręcz przeciwnie. Osobiście również w pełni odrzucam pogląd o istnieniu „sortu, który nie jest godzien naszej uwagi” i sam staram się docierać do osób o znacznie odmiennych światpoglądach, chociaż akurat niekoniecznie poprzez media społecznościowe. Jeżeli jednak wizja możliwie w najwyższym stopniu niezależnego eksperta jest tą, którą chce Pan przyjąć, konieczne jest zachowanie najwyższego stopnia uwagi w toczonych dyskusjach. Zdaję sobie sprawę, że jest to szczególnie trudne i wymagające w obliczu reguł, bądź ich braku, panujących w Internecie. Jednak, odwołując się do Spidermana, „z wielką mocą wiąże się wielką odpowiedzialność” i z tego względu wymagania wiążące się z rolą autorytetu społecznego są niesłychanie wysokie. Musi być jak żona Cezara – poza podejrzeniem o stronniczość i radykalizm ideologiczny. Z mojego punktu widzenia byłoby ogromną szkodą, gdyby wyjmowane z kontekstu pojedyncze wypowiedzi podważyły autorytet, jaki Pan posiada. Tym bardziej, że tak niewiele ich obecnie mamy.

Proszę w żadnym wypadku nie traktować tego komentarza jako zarzutu lub chęci pouczenia, czego oczywiście nie ośmieliłbym się zrobić. Oczywiście moje spojrzenie, tak jak każde inne, jest nieco wypaczone i chociaż krąg moich znajomych oraz przyjaciół znacznie wykracza poza prawników i, nazwijmy to, intelektualistów, to jednak ciągle jest to krąg ograniczony. Nie jestem też żadnym specjalistą od mediów społecznościowych, jednak wydaje mi się, że od strony obserwatora poruszam się w nich całkiem sprawnie, przynajmniej w obrębie grupy wiekowej, do której się odnoszę.  Miałem na celu wyłącznie pokazanie, że poprzez, tak naprawdę mało istotne działania, gdyż niedotyczące przecież kwestii merytorycznych, może zacząć się Pan oddalać od pozycji, którą obecnie Pan zajmuje.

Licząc na życzliwe przyjęcie, łączę wyrazy szacunku

Maciej Kruk