Sergeya Gołuboka poznałem dwa lata temu w Pradze na konferencji poświęconej kryzysowi rządów prawa w Europie Środkowej i Wschodniej. Wydał mi się bardzo pogodnym człowiekiem, co było nieco zaskakujące. Adwokatów broniących w Rosji praw człowieka wyobrażałem sobie raczej jako postaci posępne, w stylu Clinta Eastwooda. Tymczasem rozmawiałem z dowcipnym, nad wyraz sympatycznym człowiekiem, który dzięki swemu doświadczeniu zdobytemu m.in. w tak głośnych politycznych sprawach jak proces Ildara Dadina, rzucał ciekawe światło na nasze polskie sprawy.

Minęły dwa lata, polski kryzys po 3 lipca, wraz z wejściem w życie ustawy o Sądzie Najwyższym, wszedł w nową, jeszcze bardziej krytyczną fazę. Pomyślałem, że na ten nowy czas, w którym Polakom być może przyjdzie się zmierzyć w pełni zależnymi od polityków sądami, potrzebujemy rady kogoś, kto z taką rzeczywistością ma do czynienia od dawna i na co dzień. Dlatego poprosiłem Sergeya o radę dla polskich obrońców praworządności – prawników i nieprawników. Sergey udzielił pięciu takich rad, które poniżej udostępniam i uzupełniam własnymi przemyśleniami.

1. Nie poddawajcie się desperacji. Nie ma takiej opcji, jak zaprzestanie działań w obronie praworządności.

 

Polski kryzys konstytucyjny trwa już prawie trzy lata. To długi dystans. Mało było w tym czasie spektakularnych sukcesów, jak na przykład wymuszenie publicznymi protestami wet Prezydenta do ustaw sądowniczych. Nie mieli obrońcy praworządności tak błyskawicznych efektów swoich protestów jak Czarny Marsz – zdecydowane wyjście na ulice tysięcy kobiet zmusiło rząd do wycofania legislacji zaostrzającej przepisy aborcyjne. To wszystko powoduje obawy: czy ludziom starczy sił, aby przychodzić na protesty, czy nie zniechęcą się lub nie poddadzą zwątpieniu.

Rada Sergeya jest prosta – praworządność to zbyt poważna sprawa, aby przestać jej bronić. Nawet jeśli protesty nie zmuszają rządu do wycofywania się z aktów prawnych niszczących państwo prawa, to są inne, ważne efekty publicznej obrony praworządności. Badania opinii publicznej wskazują, że publiczne protesty są machiną komunikacyjną, która daje odpór rządowej propagandzie. Mimo ciągłego przekonywania przez telewizję publiczną, że polski rząd niczego złego w sprawie Konstytucji nie robi, większość Polaków wie, że Prezydent złamał Konstytucję i że Profesor Gersdorf jest prawowitym I Prezesem Sądu Najwyższego. Bez protestów tak by zapewne nie było, bez protestów demontaż praworządności przebiegałby szybciej. To protesty utwierdziły sędziów w przekonaniu, że należy użyć wszelkich dostępnych narzędzi prawnych, by zatrzymać prawo niszczące sędziowską niezawisłość – także z tego powodu odważyli się wystosować pytania prejudycjalne do Trybunału Sprawiedliwości, choć wiedzieli, że spotka ich za to atak. To są bardzo namacalne efekty ogromnej akcji protestacyjnej, która od prawie trzech lat zalewa Polskę.

Protestować więc trzeba, ale trzeba to robić mądrze. Długość i częstotliwość trwania protestów powoduje ryzyko ich inflacji. Protesty w sprawie sądownictwa odbywają się niemal codziennie, są organizowane przez wiele podmiotów. To powoduje, że powszednieją i rozmieniają się na drobne. Dodatkowo, ponieważ protestów jest wiele i odbywają się w różnych miejscach, pojawia się problem koordynacji i poinformowania o dacie i miejscu, które nie są przecież stałe.Między innymi z powodu tej inflacji na niektórych protestach liczba protestujących jest niska. To zniechęca i daje pożywkę do kpin. W mediach społecznościowych zwolennicy rządu z lubością pokazują jakiś niezbyt liczny protest, opatrując go kpiącym „w mieście, które liczy kilkaset tysięcy mieszkańców, pod sądem protestuje 14 osób”.

Może więc warto pomyśleć o zmianie struktury protestów. Zamiast wielu, jeden, organizowany w stałym terminie, w stałym miejscu. Na przykład protest organizowany pod Sądem Najwyższym w Warszawie i jednocześnie w całej Polsce tego samego dnia (np. 3 dnia każdego miesiąca, aby przypominać o dacie, w której haniebna ustawa o SN weszła w życie). Taki protest miałby większą moc i bardziej wyrazistą wymowę. To rozwiązywałoby problem inflacji protestów – nie da się z taką samą siłą i przekonaniem manifestować codziennie, ale siłę można pokazać raz w miesiącu.

Protest organizowany jednego dnia miesiąca w całej Polsce byłby nie tylko bardziej efektywny, ale i bardziej efektowny. Można by rzucić nań wszystkie siły, do odśpiewania hymnu zaprosić pod SN kilkudziesięcioosobowy chór, a na scenę zaprosić tłum znanych ludzi, którzy dzięki swojej rozpoznawalności mogą lepiej dotrzeć z przekazem obrony konstytucji do nieprzekonanych. Jeśli dodatkowo oprawa protestu byłaby podobna do protestów z lipca 2017 roku, podniosła, spokojna, z dodatkiem teatrum w postaci świec, jest szansa na piękną i mądrą uroczystość, która przyciągnie więcej osób. To może rozwiązać problem liczebności i zwiększyć skuteczność protestów. Nie ma bowiem wątpliwości, że powinny być kontynuowane.

 
2. Zachowajcie spokój. Działajcie bez histerii i dramatyzowania.

Właśnie, spokój. Jak trudno go zachować, kiedy ktoś z uśmiechem niszczy wartości, które są dla nas podstawowe. Z każdym nowym pomysłem legislacyjnym polskiego rządu wydawało się, że już gorzej być nie może. Stąd w komentarzach często padały wielkie słowa – zamach stanu, pucz, przewrót. Potem okazywało się, że słowa się skończyły, bo skoro przejęcie Trybunału Konstytucyjnego było zamachem stanu, to jak nazwać wyrzucenie sędziów z Sądu Najwyższego?

Nie chodzi o to, by nie używać wielkich słów w obronie praworządności. To, co stało się w Polsce w ostatnich trzech latach, to bez wątpienia jest zamach stanu, bo zamachem stanu jest zmiana konstytucyjnego ustroju państwa bez zmiany Konstytucji. Chodzi jednak o to, by mimo ciągłego, bezczelnego lekceważenia podstawowych zasad, mimo buty i chamstwa niszczycieli, zachować spokój. Nie dlatego, że nerwy szkodzą na serce – na marginesie istnieje zapewne jakiś związek z deklarowaną przez GUS zwiększoną śmiertelnością wśród Polaków oraz zwiększonym w ostatnich latach poziomem stresu w życiu publicznym, jestem tego pewien. Trzeba zachować spokój, ponieważ działanie spokojne, bez histerii i dramatyzowania, jest po prostu bardziej skuteczne.

Dla zewnętrznych obserwatorów sporu o wartości, zwłaszcza dla tych, którzy jeszcze nie zdecydowali, kto w danym sporze ma rację, ważną przesłanką dla tej decyzji jest sposób zachowania prowadzących spór. Mówi się, że ten, kto pierwszy daje się w czasie sporu wytrącić z równowagi, ma słabsze argumenty. Coś w tym jest. Z tego powodu narracja prowadzona w obronie praworządności spokojna i godna, unikająca ataków personalnych i zbyt nacechowanych emocjonalnie słów. Mistrzem takiej narracji jest prof. Adam Strzembosz – człowiek, który jest jednocześnie uznawany za najtwardszego i najbardziej kulturalnego obrońcę Konstytucji. Wzorujmy się na nim, nie na stylu Krystyny Pawłowicz, który niektórzy z obrońców praworządności niestety przejmują. Niech nasza prawda będzie jak Pacyfik – potężna i spokojna. Przyjdzie taki moment, że ta prawda zaleje kłamców.

3. Mówcie do szerokiej publiczności. Nawet kiedy występujecie przed sądem, który nie jest niezależny, mówcie przede wszystkim do ludzi.

 

Ta rada Sergeya dotyczy prawników, którym być może coraz częściej będzie przychodziło stawać przed sądem, którego skład będzie wątpliwy. Dotyczyć będzie ona niedługo adwokatów i radców prawnych reprezentujących swoich klientów przed nowo wybranym składem Sądu Najwyższego, którego wybór dokona się w nieważnej procedurze (obwieszczenie Prezydenta, które rozpoczęło tę procedurę, nie było kontrasygnowane przez premiera, a tak kontrasygnata zgodnie z Konstytucja jest konieczna, aby było ono ważne).

Rada ta będzie dotyczyć także sędziów i przedstawicieli innych zawodów prawniczych, którzy będą mieli nieszczęście trafić przed nowo powołaną Izbę Dyscyplinarną SN. Kiedy patrzy się na listę kandydatów do tej Izby, wydaje się bardzo prawdopodobne, że – zgodnie z zapowiedziami Ministra Ziobry – stanowić ona będzie bat na nieposłusznych władzy prawników. Stanięcie przed sądem, który nie spełnia wymogów niezależności, wiąże się z pokusą wyniosłego milczenia. Tymczasem można tę okazję wykorzystać, aby pokazać wszystkim, jak działa zależny od polityków sąd. Zwłaszcza w gorących sprawach politycznych sprawa sądowa staje się spektaklem, który żywo interesuje opinię publiczną. Ważne, aby z tej okazji skorzystać i mówić nie tylko do sędziów, ale do opinii publicznej.

Jest to wreszcie rada dla nas wszystkich – walka o polską praworządność jest walką o świadomość Polaków. Każda publiczna wypowiedź, która nieprawnikom objaśnia hermetyczny świat prawa i działające w nim mechanizmy, jest cenna. Jest ona bowiem elementem konstytucyjnej edukacji społeczeństwa, która długofalowo utrudni niszczenie praworządności. Temu, kto rozumie znaczenie konstytucyjnych praw i wolności, trudniej te prawa i wolności odebrać.

4. Używajcie kreatywnych, nie tylko prawniczych argumentów.  Pokazujcie na przykład powiązanie między stanem praworządności a rozwojem gospodarczym waszego kraju. To powiązanie nie jest dla ludzi wcale oczywiste.

 

Kolejna rada komunikacyjna – bo właściwa komunikacja jest w obronie praworządności kluczowa. Mamy tendencję, aby w dyskusji na temat prawa skupiać się na samym prawie, a nie na jego konsekwencjach dla innych sfer życia. A przecież to te sfery najbardziej interesują ludzi. Mówienie im, że warto bronić praworządności dla samej praworządności ma oczywiście sens. Przecież ważne jest w społeczeństwie dotrzymywanie raz złożonych obietnic – czymże bowiem jest Konstytucja, jeśli nie obietnicą złożoną sobie nawzajem przez obywateli oraz obietnicą złożoną obywatelom przez władzę, że wszystkie strony będą się szanowały? Ideę tę pięknie pokazuje powszechny na protestach plakat o Konstytucji, który w Jej nazwie podkreśla dwa słowa, dwie strony tej umowy, którymi są „ty” i „ja”.

Ale praworządność dla samej praworządności nie musi wszystkich przekonywać. Mówią przecież, że ludzie zazwyczaj nie przejmują się prawami konstytucyjnymi, podobnie jak nie przejmują się prawami fizyki. Dopóki nie uderzą samochodem w drzewo. Dlatego na możliwość takiego uderzenia warto im nieraz wskazać. Wymaga to na przykład uwidocznienia, jak poważne mogą być konsekwencje naruszania praworządności dla gospodarki.

Związek pomiędzy stanem praworządności a rozwojem gospodarczym jest potwierdzony zarówno w teorii, jak i w praktyce. Analizy teoretyczne wykazują, że przejrzystość otoczenia prawnego oraz niezależne, stabilne orzecznictwo sądowe sprzyjają inwestycjom zagranicznym, a tym samym przyczyniają się do sukcesu gospodarczego danego kraju. Jest to teza dość jasna: inwestor, który ryzykuje swoje pieniądze budując fabrykę czy kupując istniejąca spółkę, chce mieć pewność, że jego własność będzie chroniona przed nacjonalizacją, arbitralnym przepadkiem czy innym aktem agresji ze strony rządzących w danym kraju. Inwestor, który takiej pewności nie ma, zainwestuje gdzieś indziej. Po co ma ryzykować, że w razie sporu z państwem sądy kontrolowane przez to państwo nieuczciwie wezmą stronę państwa.

W praktyce o skutkach niszczenia państwa prawa dla gospodarki przekonują się właśnie takie kraje jak Turcja, stające powoli na skraju kryzysu. Także Polska ma obecnie bardzo niski poziom inwestycji zagranicznych. Jednym z głównych czynników z rezygnacji z inwestycji jest obawa przed upolitycznionymi sądami. Takie związki należy pokazywać, bo one sprowadzają abstrakcyjne zasady praworządności na ziemię – do realnego świata naszego dobrobytu bądź naszego kryzysu. Dlatego trzeba o nich mówić.

5. Dla pokazania bezsensu działań osłabiających praworządność używajcie spraw dotyczących pomocy prawnej między państwami (ekstradycja, Europejski Nakaz Aresztowania) i spraw dotyczących uznawania polskich wyroków za granicą.

 

I wreszcie ostatnia rada, z której pierwsza skorzystała irlandzka sędzia Donnelly, kierując do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej pytanie prawne w sprawie Celmer. Majstrowanie przez niezależności sądów może nie wydawać się bolesne w skutkach, dopóki skutki te obserwujemy wewnątrz naszego systemu prawnego. Widać to na przykładzie chociażby Trybunału Konstytucyjnego – po „dobrej zmianie” działa o wiele wolniej niż kiedyś, rozstrzyga mało spraw, ale zwyczajny obywatel nie cierpi z tego powodu jakoś szczególnie, a przynajmniej nie wie, że cierpi.

Każdy system prawny jest jednak powiązany z innymi systemami. Decyzje polskich sądów są wykonywane za granicą, nakazy aresztowania wydawane przez polskie władze są za granicą egzekwowane. Oczywiście pod warunkiem, że polski wymiar sprawiedliwości spełnia minimum jakościowe, a tym minimum jest niezależność sądownictwa.

Sprawa Celmera pokazała jak na dłoni, że hucznie zapowiadane usprawnienie polskiego wymiaru sprawiedliwości w drodze tzw. reform skończyło się upośledzeniem tego wymiaru. Wcześniej wydane przez Polskę nakazy aresztowania były przez inne kraje Unii wykonywane automatycznie, obecnie, po wyroku TSUE, będą dokładnie badane pod względem tego, czy Polska daje gwarancje sprawiedliwego procesu. To w najlepszym razie opóźni ściganie przestępców, a w najgorszym może to ściganie uniemożliwić. A wszystko to dlatego, że polskie sądy przestały być niezależne od polityków.

Następnym negatywnym efektem upadku polskiej praworządności może być nieuznawanie polskich wyroków za granicą. Zwykłego człowieka może nie obchodzić stan Trybunału Konstytucyjnego. Ale będzie go obchodzić sytuacja, w której nie będzie mógł widywać swojego dziecka, choć w wyroku rozwodowym ma takie prawo, bo wyrok ten będzie w Europie uznawany za nic nie warty świstek papieru. Szczególnie wtedy, gdy małżonek wywiezie dziecko do innego kraju Unii. Dlatego właśnie o tych namacalnych skutkach niszczenia polskiej praworządności trzeba głośno mówić.

 

Pięć rad Sergeya sprowadza się do zachęty, aby nie ustawać w walce o praworządność mimo zniechęcenia, aby działać spokojnie, choć w człowieku wszystko się gotuje, i by nie zapominać, że walka o praworządność jest przede wszystkim walką o ludzkie umysły. Jest to także zachęta, aby tę walkę o umysły toczyć skutecznym słowem, które wskazuje na realne negatywne skutki niszczenia praworządności dla naszej kieszeni, dla naszego bezpieczeństwa i dla możliwości realizacji naszych życiowych planów. Jest to niezły, racjonalny plan. Warto z niego skorzystać.

Na zakończenie naszego praskiego spotkania, dwa lata temu, Sergey powiedział: „Kryzys konstytucyjny, który przechodzicie teraz w Polsce, to nie epidemia. To szczepienie. Pozwoli wam lepiej zrozumieć, jaką wartością jest praworządność i uodporni was na podobne sytuacje w przyszłości”. Ciągle mu wierzę. Ale to, czy obecny kryzys polską praworządność zabije czy wzmocni, zależy przede wszystkim od nas samych, i od tego, czy naszą dalszą obronę państwa prawa poprowadzimy mądrze.