Wielka Polska

Richard Bernstein pisze w jednym z ostatnich NYT: “Wielu liberałów jest zdziwionych, gdy poprzez analizę faktów jednoznacznie wykażą, że kłamstwo jest kłamstwem, a na ludziach nie robi to większego wrażenia. Ale Hannah Arendt rozumiała, jak naprawdę działa propaganda. Fikcyjna historia, która obiecuje rozwiązać czyjeś problemy, jest o wiele bardziej pociągająca niż fakty i „sensowne” argumenty”.

Ostatnie dwa i pół roku to wszędobylstwo propagandy i nadmuchanej narracji, w której wszystko jest dramatyczne. Polska jest w ruinie, Polacy wstają z kolan, odzyskujemy godność, dechrystianizujemy Europę, Mamy wielkie plany, porty lotnicze, autostrady wodne. Kończy się komunizm, żyjemy w czasach przełomu. Idee i wyrażające je słowa stały się jak wielkie balony, w które rządzący wciąż pompują powietrze. Dlaczego? Bo tego potrzebujemy. Potrzebujemy fikcji, która rozwiąże nasze problemy i rządzący Polską dobrze to wiedzą. Podskórnie wyczuwają, że nasz główny problem to brak sensu życia, i dlatego oferują te wielkie narracje, a wraz z nimi namiastkę tego sensu.

Polska przechodzi kryzys wieku średniego. Przez ostatnie kilkadziesiąt lat ciężko pracowała, bogaciła się, była skupiona na osiągnięciu sukcesu materialnego. I osiągnęła go. Jest nasycona i chce czegoś więcej – jak czterdziestolatek, który ma dom, dwa samochody i dzieci na studiach za granicą. To ‚więcej” nie ma jednak wymiaru materialnego. Polska, jak człowiek w kryzysie wieku średniego, chce sensu życia. Ponieważ jej potrzeby podstawowe zostały zaspokojone, przesuwa się w górę piramidy Maslowa i chce szacunku, poczucia tożsamości i uczestnictwa w czymś większym niż codzienność . Chce emocji, bo życie bez emocji nie ma sensu.

Gdyby Polska była intelektualistką, mogłaby odnaleźć emocje i sens w odwiecznych lekarstwach duszy: wielkich opowieściach literatury i postawach jej bohaterów (Gilgamesza, Hektora, Rolanda), w głębokiej, prawdziwej duchowości religijnej, która wielu daje ukojenie, w projektach większych niż życie, takich jak pomoc innym, która wymaga poświęcenia i pochłania człowieka, ale daje poczucie spełnienia. Ale Polska nie czyta, nie medytuje i jest generalnie leniwa. Polska lubi posiedzieć przed telewizorem i wypić piwko. Nie znaczy to, że nie ma potrzeb emocjonalnych i że nie przechodzi kryzysu. Ale w ogromnej większości niezdolna do czerpania z wielkich narracji literatury i religii, karmi się fast foodem narracji politycznej i od niej oczekuje emocji.

„Jeśli ktoś ma wizje, powinien iść do lekarza”. Te słowa Donalda Tuska pokazują, że polityk centrowy ma problem ze zrozumieniem potrzeby wielkiej narracji. Co więcej, wstydzi się jej, bo technokrata, jakim chce być, jest przecież zimny i racjonalny.  Nienawidzi patosu, lubi sceptycyzm i cynizm. Tymczasem polityk prawicowy, a najlepiej skrajnie prawicowy, nie wstydzi się niczego. Serwuje ludziom wielkie opowieści na śniadanie, obiad i kolacje, sypie z rękawa wartościami, tworzy wielkie projekty, by stworzyć wiekopomne dzieła. To, że tak naprawdę jest dwulicowy (jak np.Trump), lub cyniczny (jak Orban), to że opowieści są kłamliwe, a plany zwyczajnie głupie, nie ma żadnego znaczenia. “Fikcyjna historia, która obiecuje rozwiązać czyjeś problemy, jest o wiele bardziej pociągająca niż fakty i „sensowne” argumenty””.

Sukces narracji prawicowej wśród młodzieży i klasy średniej, który stoi za wysokim poparciem politycznym dla partii prawicowych, nie jest przypadkiem. Prawica snuje swoje opowieści, podczas gdy pozostała część sceny politycznej nieco pogardliwie się uśmiecha. Ale ludzie potrzebują emocji – czasami dziecinnych, prostych, ale potrzebują ich. Zwłaszcza wtedy, kiedy tracą orientację w zbyt skomplikowanej rzeczywistości, doceniają lidera, który serwuje im prosty, atrakcyjny plan na życie. Skończyły się nam w Polsce wielkie, jednoczące projekty, które kanalizowały nasze dążenia: materialne dogonienie Zachodu, wejście do UE i NATO, zbudowanie autostrad przed EURO. W publicznej przestrzeni emocjonalnej jest pustka i ktoś ją sprytnie wypełnia, zawłaszczając historię, tożsamość, patriotyzm i przyszłość. Krzycząc w czasie marszów z pochodniami „Chwała wielkiej Polsce!”, rezerwuje dla siebie określenie, co znaczy „wielka” i co znaczy „Polska”.

Co więc zrobić, żeby nie przegrać walki o ludzkie emocje? Po pierwsze, mieć wizję – wielki, ale realny plan, który jednoczy ludzi we wspólnym działaniu. Jego sformułowanie nie jest łatwe. Musi opierać się na wartościach bliskich Polakom, ale jednocześnie być nowoczesny. Dobrym kierunkiem jest zaniedbany przez obecny rząd kierunek europejski.  Wielka Polska w Europie? Polska liderem Europy, nie ramię w ramię z małymi Węgrami, ale razem z Francją i Niemcami? Odpowiedzią na patriotyzm nacjonalistyczny może być patriotyzm europejski, zwłaszcza w czasach antagonizmów pomiędzy USA a Europą. Trump staje się w pewnym sensie przydatny jako zewnętrzny wróg Europy, a przeciw wspólnemu wrogowi łatwiej się zjednoczyć. Europejskość Polski nie może być jednak bezideowa, oparta na strategii kameleona, który rezygnuje ze swoich barw, by przybrać barwy aktualnego otoczenia. Pomysłowi rechrystianizacji premiera Morawieckiego trzeba przedstawić dojrzałą wizję aksjologiczną Europy, której Polska może przypomnieć o jej judeo-chrześcijańskich, greckich i rzymskich korzeniach w sposób inny niż przez zapowiedź nowej krucjaty. Wielka Polska w Europie to Polska wzorowana na Polsce Jagiellonów – otwarta, tolerancyjna, wielonarodowa i właśnie z tych powodów silna. Polska, która nie musiała wstawać z kolan – to inni przed Nią klękali. To Polska Dywizjonu 303, która narażała życie, by pomóc innym, a nie tchórzliwie zamykała swoje granice przed potrzebującymi. To Polska „Solidarności” Lecha Wałęsy, która wytrwale broniąc wolności, obaliła komunistyczny totalitaryzm, nie Polska flirtująca z autorytaryzmem. Plan budowy takiej Polski trzeba skonstruować i ułożyć o nim opowieść.

Po drugie, wielki plan trzeba komunikować w sposób emocjonalny – symbolami, z wykorzystaniem teatrum. Ludzie pragną być częścią wielkiego przedsięwzięcia, a więc muszą czuć, że jest ono rzeczywiście wielkie. A wielkie przedsięwzięcia potrzebują wielkich słów, przemówień, symboli narodowych, a nawet parad i marszów. Jeśli politycy centrowi i lewicowi będą się wstydzić języka wartości, nie chcąc wypaść z roli technokratów, nie porwą ludzi. Mówi się, że liberalizm polityczny rozumiany jako aksjologia wolności ma przetrwać, musi zacząć się komunikować jak populizm. Jeżeli polityczne centrum i lewica nie zbudują konkurencyjnej, wielkiej narracji, przegrają walkę o polskie serca i umysły. Jeśli nie znajdą atrakcyjnego, aksjologicznego programu, który ochroni takie wartości, jak wolność i praworządność, te wartości nie przetrwają. A program atrakcyjny, to taki, który ma swoje symbole i rytuały. Ma swoje święta, ma swoich bohaterów, ma swoje emocje. Jedyny moment, kiedy ludzie naprawdę stanęli w obronie praworządności, to zorganizowane latem zeszłego „Łańcuchy światła”. Chciałoby się wierzyć, że o uczestnictwie w nich decydował wyłącznie rozum. Ale tak nie było – decydowały o tym także emocje, podniosły charakter tych spotkań, wspólne śpiewanie hymnu czy słuchanie konstytucyjnej preambuły. I narracja, że staropolskim zwyczajem zapalaliśmy świece, żeby odpędzić złe duchy. Czy tego chcieliśmy, czy nie, te świecie były naszą odpowiedzią na pochodnie i race. Potrzebowaliśmy teatrum i nadal go potrzebujemy.

Po trzecie, każda wielka opowieść potrzebuje swoich bohaterów. Wie to dobrze prawa strona sceny politycznej, kreując legendę Żołnierzy Wyklętych. Gdzie są wielcy bohaterowie partii centrowych i lewicowych? Gdzie jest upamiętnianie, budowanie mitologii ludzi, którzy mogliby się stać wzorem czegoś innego niż zabijanie bądź umieranie? Nie robimy filmów o Kościuszce czy Paderewskim, na grobach Lasalle’a czy Pużaka w rocznice ich śmierci nie gromadzą się tłumy, by odśpiewać „Międzynarodówkę”. Nawet praworządność może mieć swoich bohaterów i herosów. W USA po śmierci sędziego Sądu Najwyższego trumnę owiniętą w amerykańską flagę wystawia się w budynku sądu i ludzie oddają zmarłemu sędziemu hołd. Pisze się biografie sędziów, robi się o nich filmy, w których z rozwianym włosem, w zwolnionym tempie walczą o praworządność, a w tle brzmi muzyka z „Rydwanów ognia”. A u nas? My na to wszystko odpowiadamy „Sędzią Anną Marią Wesołowską”, która ma swoje zalety edukacyjne, ale raczej nikogo nie porwie. Właściwa polityka historyczna to także promowanie postaw za publiczne pieniądze. Jeśli nie promuje się właściwych, ktoś w końcu zacznie promować niewłaściwe.

Kiedy w „Tangu” Mrożka Artur mówi do Stomila, żeby ten zapiął rozchełstaną piżamę, interpretujemy to jako głos młodego pokolenia, które szuka konwenansu, porządku i hierarchii wartości w nieuporządkowanym świecie rodziców. Polska jest obecnie krajem z  Mrożkowego „Tanga” – liberalni rodzice mają konserwatywne, szukające wartości dzieci. Jeżeli ci liberalni rodzice nie przedstawią atrakcyjnego aksjologicznego programu, taki program przedstawi ktoś pokroju innego bohatera „Tanga” – ktoś pokroju Edka. Ten prostacki, w istocie totalitarny program powoli staje się w Polsce faktem. I jest atrakcyjny nie tylko dla młodzieży, ale i dla klasy średniej. Jeśli czegoś z tym nie zrobimy, za jakiś czas nie będzie co zbierać.

 

11 Comments Wielka Polska

  1. Stefan Kubów July 11, 2018 at 8:26 am

    No właśnie, zgubiła nas ideologia ciepłej wody w kranie. A tylu myślicieli głosiło, że warunkiem trwałości demokracji jest pielęgnowanie jej, stałe napełnianie treścią, że samo przestrzeganie procedur nie jest dla obywateli pociągające

    Reply
  2. Kronschnabel Halina July 11, 2018 at 8:28 am

    Profesorze….to wlasnie jest to, co powinno nas polaczyc. Juz od dluzszego czasu mowi sie….zmienmy jako opozycja narracje. Dla dobra Polski korzystajmy z historii wielkiej Polski, gdzie mozemy grasciami przyklady wybierac, ze wielcy bylism i ze nas sluchano. I na Boga, rowniez klekano. Bylismy i wojownikami ale bylismy i strategami – inna rzecz ze potrafilismy to zmarnowac – ale przeciez rozum i pamiec historii zachowalismy, to i wnioski teraz wyciagniemy.
    Jestem tym tokiem myslenia zachwycona…..JA JESTEM ZA. Czy ktos ze mna?

    Reply
  3. AM July 11, 2018 at 8:39 am

    “Herr Hitler knows the same thing, and expresses it in much the same very way. His oratorical outbursts are aimed at the feelings of his hearers. He talks emotively,and knows from experience that it is best to choose the times when the logical faculties of his audience are most likely to be dull. To quote his own words:

    ‘In the morning, and during the day, men’s minds are most strongly opposed to any attempt to persuade them to adopt new decisions and new opinions. But in the evening they succumb more easily to the dominating force of a stronger will. For in truth every meeting of this sort consists of a struggle between two opposing forces. The mighty oratorical talent of the masterful leader will succeed more easily in inspiring with a new will men whose powers of resistance have already been lessened by nature than if they were still in full possession of all the resources of their mind and will. The same end is attained by the artificial yet mysterious lighting in the Catholic churches, by the lighted candles, and incense, the censers, etc. In this struggle of the orator against the adversaries he wishes to convert, he gradually acquires a wonderful understanding of the psychological conditions necessary for propaganda.'”

    Hugh R. Walpole, “SEMANTICS, The Nature of Words and Their Meanings”, New York 1941.

    Reply
  4. AM July 11, 2018 at 8:41 am

    I again quote Herr Hitler, this time in admiration of a war enemy.

    “I read a detailed criticism of the speeches of Lloyd George (when merely Minister of Munitions) which arrived at the brilliant conclusion that these speeches were second-class from the philosophical and scientific point of view, that here we had commonplace and trivial utterances. Some time later I got hold of some of these speeches, in pamphlet form, and I could not help laughing aloud when I saw how our German penster had missed the point of these psychological masterpieces, this artistry in handling the soul of the crowd. Our man had judged these speeches exclusively from the point of view of the impression they produced upon his own sophisticated mind, while the great English demagogue had composed them with the sole aim of exercising the maximum effect over the mass of his audience, and in a wider sense the whole of the English lower classes. From this point of view, this Englishman’s speeches were prodigious masterpieces.”

    Hugh R. Walpole, “SEMANTICS, The Nature of Words and Their Meanings”, New York 1941.

    Reply
  5. Damian Służewski July 11, 2018 at 8:58 am

    Wielką wadą tego tekstu, Panie Profesorze, jest to, że nie mam z czym polemizować. Z dużą radością przyjąłem również to, że i Panu w duszy Herbert gra. Nawiązania do Mrożka bardzo na miejscu. O sojuszu z chamem (Edkiem) pisał również prof. Mikołejko. Wytrwałości!

    Reply
    1. Marcin Matczak July 11, 2018 at 9:07 am

      Ależ jest! Trzeba opracować narrację i wybrać bohaterów naszej historii, których postawy warto promować. Trzeba wybrać takich, których postawy są aktualne i atrakcyjne dla współczesnych Polaków, i interesująco o nich opowiedzieć. To jest bardzo trudne zadanie.

      Reply
      1. Ryszard July 11, 2018 at 4:30 pm

        Proponuję Różę Luksemburg.

        Reply
  6. AM July 11, 2018 at 9:08 am

    PiS stosuje główną metaforę “PiS TO SUWEREN”, którą poprzez metaforę “POLSKA TO SUWEREN” naciąga do wniosku “POLSKA TO PiS”. Zatem służyć Polsce to służyć PiS-owi, bronić PiS-u to bronić Polski, czyli suwerena, atakować PiS to atakować Polskę, czyli suwerena itd. Powtarzając przesłania PiS-u umacniamy te metafory i rozszerzamy ich zakres. Wydaje się, że wszystkie wnioski pasożytują na metaforze “PiS TO SUWEREN”. Może więc warto rozważyć wprowadzenie faktycznej kontr-metafory, np. “PiS TO MNIEJSZOŚĆ”, “RZĄD MNIEJSZOŚCIOWY”, “MNIEJSZOŚCIOWY PREZYDENT” itp.?

    Reply
    1. AM July 11, 2018 at 9:07 pm

      Powinno być: “RZĄD MNIEJSZOŚCI”, “PREZYDENT MNIEJSZOŚCI” itd. Natomiast metafora “PiS to SUWEREN” była również i dziś aktywnie wykorzystywana, tym razem w programie, którego był Pan gościem (tvp.info). Nie negować tej metafory, gdyż to tylko ją umacnia, a raczej warto ją przeformułować. “RZĄD MNIEJSZOŚCI” o niskim poziomie zaufania społecznego nie ma umocowania moralnego i politycznego, by kontrolować władzę o wyższym poziomie tego zaufania, nie wspominając już nawet o braku przesłanek prawnych do tego typu działania.

      Reply
  7. Stach July 11, 2018 at 9:47 am

    Polska Jagiellonów była wielka wtedy gdy reformacja ograniczyła wpływy kościoła katolickiego, gdy szlachta w dużej części była protestancka. Wszelak współczesna narracja od tego powinna się zaczynać tak uważam.

    Reply
    1. Marcin Matczak July 11, 2018 at 11:12 am

      Z pewnością rola Kościoła powinna być elementem tej nowej narracji.

      Reply

Leave a Reply to Marcin Matczak Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *